Bölüm 9: Araştırmacı gazetecilikte kullanıcı üretimi içerikten yararlanmak

On yıl önce Hint Okyanusu’ndaki büyük bir deprem, bölgede yıkıcı bir tsunami başlattı. Başta dalgaya ilişkin hiçbir fotoğraf yoktu; ilk görüntülerin çıkması için birkaç gün geçmesi gerekti. Ve ortaya çıktıklarında da bunların çoğu, güvenli bir yere koşarken makinelerinin kayıt tuşuna basan turistler tarafından çekilmiş titrek görüntülerdi. Hiçbiri, tatil videolarının, korkunç bir trajedinin görgü tanığı olacak görüntülere dönüşmesini beklemiyordu.

Bugün ise tamamen farklı bir durum söz konusu. Haber niteliğindeki hemen her olayda kenardan izleyenler, sosyal medyada gerçek zamanlı güncellemeler paylaşmak ve görüntü alıp doğrudan Twitter, Facebook, Instagram veya YouTube’da yayımlamak için cep telefonlarını kullanıyorlar.

Ancak bu davranışı artık kanıksamış olmak, bu materyalleri hukuki, etik ve hatta lojistik olarak nasıl kullanmamız gerektiği konusunda kurallar getirdiğimiz anlamına gelmiyor. Kuruluşlar hâlâ bu tür içerikleri kullanmanın en uygun yolunu bulmaya çalışıyorlar. Bu durum; haber organları, markalar, insan hakları grupları ve eğitimciler için de geçerli.

Doğrudan belirli bir kuruluşa gönderilen görüntü ile bir sosyal ağa herkese açık şekilde yüklenen materyal arasında önemli farklılıklar mevcut. Unutulmaması gereken en önemli nokta şu: birisi sosyal ağa bir fotoğraf veya video yüklediğinde telif hakkı kendisinde kalır. Bu yüzden söz konusu fotoğraf veya videoyu başka bir yerde kullanmak istiyorsanız önce izin istemek zorundasınız. Materyali yalnızca, bütün sosyal medya ağları tarafından verilen gömme kodunu kullanarak gömmek (embed) istiyorsanız yasal olarak izin isteme zorunluluğunuz yok. Ancak etik olarak nasıl ve nerede kullanmayı amaçladığınızı bildirmek için içeriği üreten kişiyle irtibata geçmeniz uygun olabilir.

İzin istemek

Bir avukat her zaman, herhangi bir anlaşmanın imzalı bir kontrat ile resmi yoldan yapılmasını tercih eder ancak bir son dakika haberi niteliğindeki olayla ilgili olarak sıcağı sıcağına sosyal medya üzerinden izin istemek norm haline geldi. Bunun birçok faydası vardır; en azından materyali paylaşan kullanıcıyla hemen diyalog kurma fırsatı sağlar.

İrtibat sırasında doğru soruları sormak, doğrulama sürecinize yardımcı olacaktır. Sorulacak en önemli soru, kişinin materyali kendisinin çekip çekmediğidir. Ne kadar çok insanın, kendi kanallarına başkalarının içeriklerini yüklediğini görmek inanılmaz. Buna hakları olmasa da genellikle kullanım için “izin vereceklerdir”. Konumları ve şahit olduklarını iddia ettikleri şeyin gerçekliğini teyit etmenize yardımcı olabilecek başka şeylerle ilgili basit sorular da sormak isteyebilirsiniz.

Kişi travmatik veya sarsıcı bir olay yaşamışsa muhtemelen hâlâ tehlikeli bir durum içerisinde olabilir. Güvenli ve yanıt verebilecek halde olmalarını sağlamak önemli bir adımdır. İzin isterken görüntüyü nasıl kullanmayı amaçladığınız konusunda mümkün olduğunca şeffaf olmak da önemlidir. Videoyu küresel olarak lisanslandırmayı amaçlıyorsanız bu, yükleyicinin söz konusu durumun ne anlama geldiğini anlamasını sağlayacak şekilde açıklanmalıdır.

Burada nasıl yapılacağıyla ilgili bir örnek mevcut:

Ancak çok sıkı bir yasal anlaşma istiyorsanız e-posta yoluyla daha somut bir şeyler düzenlemeniz gerekir. Sosyal medya üzerinden izin isterseniz alışverişin ekran görüntüsünü aldığınızdan emin olun. İnsanlar bazen kullanım izni verip sonrasında, başka bir kuruluş ile özel bir anlaşma müzakere etmelerinin ardından sosyal medyada başkasına izin verdiklerini gösteren her türlü alışverişi silebiliyorlar.

Ödeme

Ödeme için bir standart mevcut değil. Bazı insanlar materyal için ödeme yapmak isterlerken bazıları istemiyor. Bazı kişiler, isimleri belirtildiği sürece, kuruluşların kendi fotoğraf veya videosunu kullanmasından mutlu oluyor. Bazıları ise isimlerinin kullanılmasını istemiyor.

İşte bu yüzden izin isterken bu soruları da sormalısınız. Ayrıca söz konusu materyali kullanmanın sonuçlarını da düşünmelisiniz. Örneğin, bir kişi bir içeriği çekmiş ve kendisince, yalnızca arkadaş ve ailesinden oluşan küçücük ağıyla paylaşmıştır. Ancak bir gazetecinin bu içeriği bulmasını beklememiştir. Belki de olmaması gereken bir yerdeyken görüntüyü çekmiştir veya yasadışı bir şeyler kaydetmiştir ve buna dahil edilmek istemiyordur. Veya arkadaşlarının görmesi için hızlıca yüklediği bir görüntünün milyonlarca okuyucusu olan bir online haber sitesine konulduğunu görmek istemeyebilir.

Aşağıda, Ekim 2014’te Kanada parlamentosundaki silahlı saldırı sırasında Instagram’a bir fotoğraf yükleyen kişinin yanıtı mevcut.

Devam eden gözlem ve araştırmanın bir parçası olarak Eyewitness Media Hub; 2013, 2014 ve 2015’te 18 aylık bir dönemde gazeteciler ile içerik yükleyenler arasındaki alışverişleri analiz etti ve materyali üreten kişilerin yanıtları, her zaman bekleyebileceğiniz gibi değildi. Kurucularından olduğum Eyewitness Media Hub'ın bu yazısı 2015 başında Paris saldırıları sırasında ortaya çıkan içeriklerin yanı sıra kendilerini ve materyallerini beklenmedik şekilde haberlerin merkezinde bulan kişileri yansıtıyor.

Atıfta bulunma

Deneyim ve analizlerimiz, insanların büyük çoğunluğunun ödeme yapılmasını istemediğini, yalnızca kendilerine atıfta bulunulmasını istediğini gösteriyor. Bu yalnızca doğru olan değil, aynı zamanda izleyici/okur kitlesine karşı şeffaf olma meselesidir. Her içerik yükleyicisi farklı yoldan hakkının teslim edilmesini istediğinden konu atıf olduğunda bir standart yok. Özellikle materyallerini kullanmak için ödeme yapmıyorsanız talimatlarını izlemek için yasal hakka sahipsiniz.

Televizyon haberlerinde içerik gömme olanağı olmadığından, ekrana bir atfın eklenmesi gerekmektedir. En uygun atıf şeklinde iki bilgi eklenmelidir. Birincisi, görüntünün ilk olarak paylaşıldığı sosyal ağ ve ikincisi, kişinin atıfta bulunulmasını istediği şekilde adı yer almalıdır. Gerçek adı veya kullanıcı adı olabilir. Örneğin: Twitter / C. Wardle veya Instagram / cward1e veya YouTube / Claire Wardle.

Online olduğunda ise içerik, ister Twitter, Instagram ister YouTube’da olsun, ilk olarak paylaşıldığı platformdan gömülmelidir. Bu, atfın gömmenin bir parçası olarak yapıldığı anlamına geliyor. Kaynağı bir sosyal ağ olan fotoğraf veya videodan bir görüntü karesi alındığında da aynı yaklaşım kullanılmalıdır. Bu görüntüde orijinal gönderiye köprü eklenmesi uygun olur.

İçerik, orijinal yükleyici tarafından sosyal ağdan kaldırıldığında gömülü içeriğin de sitenizden kaybolacağını unutmayın. Bu yüzden, özellikle içeriği uzun süre kullanmayı amaçlıyorsanız orijinal dosyayı temin etmeye çalışmalısınız.

Bazı durumlarda, muhakeme gücünüzü kullanmanız gerekir. Bir durum devam ediyorsa içeriği oluşturan kişinin bilgilerini paylaşmak, bu BBC News gazetecisinin de gösterdiği gibi, yapılacak en mantıklı şey olmayabilir:

Etiketleme

İçeriği çeken kişiyi “etiketlemek”, en iyisidir. Lübnan’ın Bekaa Vadi’sinde kar fırtınası sırasında bir kadının bu fotoğrafını çekmişsek takipçi kitlesinin, çeken kişiyi bilmesi önemlidir. Bir BMMYK çalışanı mıydı? Bir serbest gazeteci miydi? Bir yurttaş gazeteci miydi? Bir mülteci miydi?

Bu örnekte fotoğrafı bir mülteci çekti ancak UNHCR tarafından bir Flickr hesabı aracılığıyla haber kuruluşlarına dağıtıldı. Haber merkeziyle ilgisiz birisi, bu haber merkezi tarafından kullanılan bir fotoğrafı çektiğinde, şeffaflık gereği, var olan herhangi bir bağlantı takipçi kitlesine açıklanmalıdır. Bu tür materyali basitçe “Amatör Görüntü” veya benzer bir şey olarak etiketlemek gerekli bağlamı sağlamayacaktır.

Doğrulama

Konu bir şeyi teyit edildi veya teyit edilmedi diye etiketleme olduğunda, bir endüstriyel standart yoktur. AP, doğrulama süreçlerinden geçmemişse bir fotoğraf veya videoyu dağıtıma sokmayacaktır. Diğer haber organları teyit edilmemiş bir görüntüyü dolaşıma sokmamaya çalışsa da haber merkeziyle ilişkisi olmayan birisi tarafından çekilen bir fotoğraf veya videodan yüzde 100 emin olmak güçtür.

Sonuç olarak birçok haber kuruluşu, fotoğraf veya videoları “bu bağımsız olarak teyit edilemiyor” uyarısıyla dolaşıma sokacaktır. Bu sorunludur çünkü gerçekte, haber merkezi bir fotoğraf veya videoyu yayımlamadan önce muhtemelen pek çok doğrulama kontrolü yapmış veya bu kontrolleri yapmaları için ajanslara itimat etmiştir. Bu yüzden bu ifade yalnızca bir garanti politikasıdır.

Bu ifadenin takipçi kitlesi üzerindeki etkisini tespit etmek için araştırma yapılması gerekirken söz konusu ifadenin tekrarlanması, yapılan doğrulama süreçlerini baltalamaktadır. En iyisi, içeriği ister kaynak, tarih ister yer olsun, doğrulayabildiğiniz kadar bilgiyle etiketlemektir. Bu üçünden yalnızca ikisini doğrulayabiliyorsanız fotoğraf veya video üzerine bu iki bilgiyi ekleyin. Takipçi kitlelerinin genellikle gazeteciyle aynı materyale ulaşabildiği bir çağda yaşıyoruz; takipçi kitlesi, sosyal ağ kaynaklarında aynı son dakika haber fotoğraflarına ve görüntülerine maruz kalıyor. Bu yüzden gazeteciler için en önemli rol, paylaşılan içerik hakkında gerekli bağlamı sunmaktır: yanlış olanı çürüt ve zaman, tarih veya yer hakkında önemli bilgiler sağla ve bunların yanı sıra dolaşımda olan başka materyallerle bu içeriğin nasıl ilişkili olduğunu göster.

Etik olmak

Sonuç olarak başkalarının çektiği materyallerle çalışırken içerik sahibine saygılı davranmak zorunda olduğunuzu, iddia edileni teyit etmek için sıkı çalışmanız ve takipçi kitlenize mümkün olduğunca şeffaf olmanız gerektiğini unutmayın.

Bu telefonla çekilmiş görüntüleri yükleyen kişiler çoğunlukla, haberdeki olayın görgü tanıklarıdır. Serbest gazeteci değillerdir. Çoğunluk kendisini yurttaş gazeteci olarak tanımlamaz. Haber endüstrisinin nasıl işlediği konusunda genellikle pek bilgileri yoktur. Özel haber, yazıyı gazeteye satma veya dağıtıma sunma gibi kelimeleri anlamazlar.

Gazetecilerin içeriği etik bir şekilde kullanma sorumluluğu vardır. Birisinin bir içeriği yalnızca sosyal ağda paylaşmış olması, bunun bir ulusal veya uluslararası haber kuruluşunda görünmesiyle sonuçlanacağını hesaba kattığı anlamına gelmez.

Bilgilendirilmiş onay almanız gerekir; yalnızca rıza değil ki bu da şu anlama geliyor: Yükleyici ne için izin vermekte olduğunu anlıyor mu? Ve konu ithaf olduğunda, ithafta bulunulmasını isteyip istemedikleri ve istiyorlarsa nasıl olmasını istedikleri hakkında onlarla konuşmanız gerekir. Yanıtlar her zaman şaşırtıcı olabiliyor.

• < Önceki
• Bölüm 10: Daha iyi ve hatasız bir araştırmacı gazetecilik için haber merkezlerini organize etmek