Vaka Çalışması 5.2: Fildişi Sahili’nde İhbar Edilen “Katliam”ı Soruşturmak

Mart 2011’de Abobo’da bir gösteri esnasında en az altı kadının Fildişi Sahilli emniyet güçleri (FDS) tarafından öldürülme görüntüleri olduğu iddia edilen çarpıcı bir video YouTube’da gün yüzüne çıktı. Başkan Gbagbo’nun bir önceki Kasım ayında başkanlık seçimlerini kaybetmesinden sonra koltuğunu bırakmaması sebebiyle oluşan huzursuzluk esnasında bir gösteri düzenlenmişti.

Bir müşterinin ısrarı üzerine, Storyful olayın oluşundan iki sene sonra videoyu doğrulamaya koyuldu. Video, Gbagbo’nun rakibi Alassane Dramane Ouattara’nın ismine referansla, “ADO” sloganları atan büyük bir kadın topluluğunu gösteriyor. Sonra, 3:32 noktasında, zırhlı askeri personeli taşıyan bir araç görüntüye giriyor ve geniş kalibreli mermiler ateşleniyordu. Birkaç insanın ölümcül şekilde yaralandığı görülüyordu. O dönemde bazı Fildişi Sahilliler yaralanmaların sahte olduğunu iddia etmişti. Ülkenin o dönemki Savunma Bakanı videoya şüphe çekti ve Gbagbo destekçileri (burada ve burada) YouTube’da yaptıkları canlandırmalarda videonun “fake” olduğunu iddia ettiler.

Flaş haberler arasından bir haberi doğrulamaya çalışmak bazı açılardan bu şekilde geçmişe dönük bir soruşturma yapmaktan daha kolaydır. Videoyu destekleyen veya çürüten bilgiler güncel zaman diliminde daha kolay erişilebilir durumdadır, daha eski bir olayla alakalı bilgiler çoğunlukla sosyal ağların daha derinlerine gömülüdür. Arşiv taraması ya çok zordur, ya da mümkün değildir.

Bu kısıtlamaları aklımdan çıkarmadan, videoyu doğrulamaya işte bu şekilde çalıştım.

Olay hakkında arkaplan bilgisi toplayın

İhbar edilen katliam hakkında bilgi sahibi olmadığımdan, Olayı Google’da “Gbagbo’da öldürülen kadınlar 3 Mart 2011” olarak arattım. Bu arama olayın tahmini yerini ve olayların dizilimini anlatan bazı sonuçlar (burada and here ve burada) getirdi. Bu arama ayrıca videodaki görüntülerin düzmece olduğunu iddia eden ülkenin o dönemki Savunma Bakanı’nın olayla ilgili yaptığı bir açıklamayı da getirdi.

Mühim şekilde, bu haber metinleri aynı zamanda daha odaklı bir arama yaparken kullanabileceğim anahtar sözcükler de sağladı. Twitter ve YouTube’da geriye dönük arama yaparken bu sözcükleri kullanarak, görgü tanıkları ifadeleri ve kullanıcılar tarafından oluşturulmuş içerikleri de keşfetmeyi başardım. (Kendinizi daima yükleyicinin yerine koyun ve o bu videoyu nasıl etiketler ve hangi sözcükler veya bilgilerle tanımlar, bunu hayal edin.)

Konum

İddiaya göre gösteri ve ateş açılması olayı Abidjan’ın kuzey semtlerinden biri olan Abobo yakınlarındaki bir kavşakta meydana geldi. Spesifik olarak bir ifade olayı Autoroute d’Abobo üzerinde, Abobo Gare olarak bilinen bölgenin bitişiğindeki bir kavşakta konumlandırdı. İfadedeki görgü tanığı güvenlik güçlerinin kavşağı geçip, aynı yoldan geri dönerken “Adjamé’ye dönmeden hemen önce” kadınların üzerine ateş açtığını anlatıyordu. Adjamé Abobo’nun güneyinde kaldığından, bize trafiğin yönü hakkında bir ipucu veriyordu.

8 Mart’ta Le Patriot’ta aynı zamanda verilen bir habere göre, göstericiler “Banco kavşak bağlantısında” (aşağıda haritada gösterildiği gibi) toplanmışlardı.Yerel bir forumda yaptığımız araştırma bu kavşağın bu şekilde başka gösterilere de sahne olduğunu gösterdi.

Google Maps iki büyük kavşak gösteriyor. Biri, Carrefour Banco, Adjamé yönünde, Abobo’nun güney ucunda bulunuyor. Bu önceki ifadeyle uyuşuyor, ben de bunu başlangıç noktam olarak aldım.

Videoda 4:00 noktası ve devamında görülen sokak ışıklarının ve trafik ışıklarının konumu, palmiye ağaçlarının hizaları ve yaprak döken ağaçlar Banco Carrefour’un kuzey batı köşesinin uydu görüntüleriyle, yukarıdaki resimde beyaz çemberler içinde görüldüğü gibi, örtüşüyordu. Çatısında iki belirgin çıkıntısı olan büyük bina (kırmızı çember içindeki) aynı zamanda güvenlik güçlerinin araçlarının görüntüden kaybolduğu sırada arkada görünen binalardan biriyle örtüşüyor. Bu da yukarıdaki uydu görüntülerinde açıkça görülen trafik yönüyle ve görgü tanığının güneye, Adjamé’ye doğru ilerlediklerine dair verdiği ifadeye uyuyor.

Ancak video kanıtının bir parçası (yukarıda) uydu görüntülerine uymuyor. Konvoyun kavşağa girdiği anda üç yapraklarını döken ağaç saydık, Google Haritalar ise bu ağaçlardan yalnızca iki tanesini gösteriyor. Video 2011 yılında çekilmişti ve uydu görüntülerinin tarihi 2013’tü, yani belki de ağaçlardan biri kesilmişti. Böylece Google Earth’de geriye dönük uydu görüntülerine baktık. 2009’da çekilmiş görüntüler kavşağın bu köşesindeki üç yaprak döken ağaç gösteriyordu.

2013 yılında çekilen uydu görüntülerinde kayıp ağacın yeri yukarıdaki görüntüde belirtildi. (Görüntü kuzeyden güneye 180 derece çevrildi.) Bu açıdan bakıldığında kamera konumunun doğrudan yolun karşısında olduğu görülüyor. Daha sonrasında Storyful’un da tanıdığı, videoya aşina ve daha önce Abobo’ya “katliamı” haber yapmaya gitmiş güvenilir bir kaynakla konuştum. Kaynak kamera açısının bu olduğunu onayladı.

Tarih

Saldırının tarihi sosyal medyada paylaşılan birkaç bağımsız ifade ve videoyla da desteklendi. Bu kaynaklar Twitter’da, Topsy’de, (tarih aralıklarıyla arama yapılmasına müsaade eden) Topsy Pro’da ve sonuçlar yükleme tarihine göre sıralanarak YouTube’da yapılan bir dizi arama sonucunda geriye dönük olarak bulundu.

İzlediğim adımlardan bazıları:

• 3 Mart 2011’e ilerleyip o noktadan geriye doğru sonuçlar verecek geriye dönük Twitter araması kullandım.
• Olayla ilgili tweetleri ve soruları inceledim, bunu ve bu cevabı buldum. Bu kaynaklar ya potansiyel görgü tanıkları, ya da görgü tanıklarını tespit etmemize olanak tanıyacak insanlar. İlk kaynak konumunu Cocody, Abidjan; ikincisi ise Abidjan olarak belirtiyor.
• Aynı zamanda Abobo’dan ve daha önceki RHDP gösterilerinden de videolar yükleyen bu insanaulaştım. Bu kişinin hesabındaki diğer Twitvidleri kontrol ettiğimde protesto gününde yüklenen videoyu buldum.
• Bu kişinin Twitter timelineına daha yakından bakınca o günkü RHDP’ye yapılan başka referanslar da buldum. Bu da beni olaya dair bu haber.gibi, başka linklere yönlendirdi. Bu haberde Reuters’a ait, bizim videomuzdaki kurbanlarla eşleşen kurbanları gösteren bir fotoğraf vardı.
• Fotoğrafla yapılan bir Google Görsel Arama’sı, fotoğrafın 3 Mart’tan önce kullanılmadığını onayladı. Ancak sonuçlar aynı zamanda AFP/Getty Images’a ait ve Reuters’a ait olmayan bir fotoğrafın bulunduğu bir Guardian haberi de gösteriyordu. Bu da olay anında bölgede güvenilir bir fotoğrafçınun bulunduğu anlamına geliyordu.

Fotoğrafı aşağıda gösterildiği gibi daha yakından inceledim.

Bu görüntü ilk videoda 5:30 noktasında görülen kurbanla örtüşüyor. Kurban giysiler ve pek çok göstericinin kullandığı yeşil yapraklarla kaplı. Sayfanın yukarısında yakından gösterildiği gibi, kurbanın giydiği koyu mavi tişörte ve kırmızı, turuncu, beyaz ve koyu renk çizgili, kare desenli belirgin kıyafete dikkat edin.

Ayrıca France 24 Observateurs’a olay yerinden, Abidjan’daki kaynaklarından fotoğraflar gönderilmişti. Biz de Storyful’da bunu France 24’den teyit ettik.

Diğer aramalar bir Agence France-Presse gazetecisi, Issouf Sanogo tarafından burada yayınlanan bir fotoğraf günlüğü ortaya çıkardı. Sanogo 3 Mart’taki gösterinin organizasyonuna yardımcı olduğunu söyleyen Sirah Drane adlı bir kadınla röportaj yapmış. Drane Abobo’daki göbekli kavşakta toplanmış insan kalabalığına hitap etmek için bir megafon tutmakta olduğunu söylemiş. Bu tanıma uyan bir kadın videoda görülebiliyor.

Bu video olayın diğer üç videosuyla örtüşüyor. Bu videolar zamanında Storyful tarafından belgeye dayandırılmıştı ve daha önce belirtilen arama terimleriyle arandığında YouTube’da bulunabiliyordu.

İlk video saldırının olduğu gün Fildişi Sahili’nden ve özellikle bu videoyu yüklemek için açılmış bir YouTube hesabı tarafından yüklenmiş. Hesapta kaynakla alakalı bilgiler sağlayabilecek herhangi bir aktivite yok. Arka plandaki kare şekilli bina gibi, aynı yaralı kadınlar da videoda görülebiliyor.

Fildişi Sahili’nden açılan başka bir YouTube hesabına 4 Mart sabahı 09:06:37 GMT zamanıyla ikinci bir video yüklenmiş. Yükleyici videoyu 3 Mart’ı kast ederek “dünkü RHDP gösterisinde birkaç kadın öldürüldü” diyerek tanımlıyor.

Bu videoların veya destekleyici fotoğrafların hiçbiri, tarihin bu olduğundan büyük ölçüde emin olabileceğimiz şekilde, 3 Mart öncesinde bulunamıyor.

Orijinal yükleyici

Videonun kendisi YouTube’a 4 Mart 2011 tarihinde yüklenmiş. Bu, bu videonun YouTube’da bulunan en eski hali. Ancak, videonun aslında bir Facebook hesabından veya başka kaynaklardan alınarak YouTube’a yüklenmiş olması da yüksek bir ihtimal.

YouTube hesabı ABD’den kaydedilmiş ve onemendo.com adresindeki artık kullanılmayan internet sitesine linklenmiş. Hesap New York’ta veya New Jersey’de yaşayan Jamaikalı göçmenlerle alakalı biri tarafından yönetiliyor gibi görünüyor zira bu bölgedeki yerel kulüp, DanceHallReggae.com ile ilişkili promosyon materyalleri barındırıyor.

Bağlantılı bir Vimeo hesabındaki aynı döneme ait videolar Rechester, New York’ta bulunduklarına işaret ediyor. Yine bağlantılı bir Facebook hesabı ayrıca Jamaikalı DJlerin müziklerine giden linkler paylaşıyor. Bize videonun kökeniyle alakalı fazladan herhangi bir detay vermiyor ve 3 Mart 2011’de videoya giden bir link de paylaşmamış. YouTube hesabında ayrıca Senegal yapımı bir pembe dizi de paylaşılmış.

Video özgün mü?

Yukarıdaki ispatlar konumu onaylıyor ve videonun tarihini çok yüksek bir ihtimalle 3 Mart olarak oturtuyor. Ancak, başa dönersek: Video o gün kadın göstericilerin FDS tarafından vurularak öldürüldüğünü mü gösteriyor?

Saldırının düzmece olduğu ve cesetlerin sokağa güvenlik güçleri uzaklaştıktan sonra yerleştirildiği iddia edildi. Bu ciddi sorular detaylı bir soruşturma gerektiriyor.

Bu açıklamada, Gbagbo’nun Savunma Bakanı Alain Dogou, 4 Mart’taki amatör videonun ortaya çıkışına atıfta bulunuyor. Bakan bir kadına “yere yat, yere yat,” dendiğini (ki bunu videoda duyabiliyoruz) söylüyor. Dogou videonun gazetecilerin iddia ettiği yerden çekildiğini “söylemenin zor olduğunu” söylüyor, ki biz konumu doğruladık. Bakan ayrıca uluslararası gazetecilerin UNOCI tarafından düzenlenen bir haber konferansında ya da Bakanlar Kurulu’yla alakalı başka bir etkinliğe katıldıklarından, protesto gösterisini görüntülemediklerini söyledi. Son olarak, Kadınlar Gösterisi’nin o tarihte Abobo’da yapıldığını kabul etti.

Akla gelen ciddi sorular:

• Konvoyun kavşağa girdiği sırada kamera neden uzun süre boyunca yaralılardan başka yere bakıyor?
• Birbirlerine yalnızca birkaç metre uzaktaki tüm kurbanların vurulması mümkün mü?
• Videoda olduğu gibi, yüzüstü mü düşerlerdi?
• Yüzleri giysi parçalarıyla hemen kapatılmış, bu neden?
• Savunma Bakanı’nın da açıklamasında anlattığı gibi, yaralı bir kadına “yere yat, yere yat,” diye bağırılıyor. Bu neden? Bu kadının kötü durumundan mı kaynaklanıyor, yoksa yaralanma olayı mı tezgahlanmaya çalışılıyor?
• “Katliam” videoda bir coşkunluk yaratıyor. Bu gerçek mi? Yoksa diğer protestocular bu tezgahlanmış “katliam” için rol alıyor veya suç ortağı haline mi getiriliyor?

Birkaç tanık yaralanmaların gerçekten de belirtilen katliamdan kaynaklandığına dair oldukça ikna edici ifadeler veriyorlar. Güney Abobo Hastanesi’nden bir doktor, bu İnsan Hakları Gözlem Raporu'nun 63/64 sayfalarında alıntılanıyor. Doktor saldırının kurbanlarını şöyle görmüş:

Hayatını kaybeden pek çok kadınla ilgilenen doktor yaralanmaların net bir şekilde ağır silahlardan kaynaklandığını ve mermilerden kaynaklanıyor olamayacağını söyledi. Doktor ve olay yerindeki iki tanık İnsan Hakları Gözlemcileri’ne kurbanlardan birinin başının gövdesinden tamamen ayrıldığını anlattı. İkisi ağır yaralanmalar sebebiyle hayatını kaybeden diğer kurbanlar makineli tüfek mermileriyle yaralanmıştı.

(Video başı kopan bir kurban gösteriyordu.)

Bir New York Times haberi adı verilmiş iki tanığı şöyle alıntılıyor:

“Öndeki tank ateş etmeye başladı,” dedi Abobo sakini Idrissa Diarrassouba. “O anda altı kadın öldü. Hemen orada, yanlarındaydım. Düşüverdiler.”

“Makineli tüfek mermileri bir anda püskürdü,” dedi görgü tanığı Idrissa Sissoko. Ayrıca altı kadının vurulduğunu gördüğünü de söyledi. “Birden bire yerde yatan altı beden gördüm,” dedi.

Bu habere göre, askeri bir kaynak bir Reuters muhabirine saldırının güvenlik güçlerinin önceki çatışmalardan kaynaklanan gerginliği sebebiyle yaşanan bir kaza olduğunu belirtmiş.

Sonuç

Şu anda tarihin ve konumun büyük ölçüde onaylandığını söyleyebiliriz. Orijinal kaynak ise henüz onaylanmadı ve bu yüzden görüntüleri kaydeden kişiyle iletişim kurma imkanımız olmadı.

Ancak sonuç olarak, video iddia ettiği şeyi gösteriyor mu?

Topladığımız materyallerle bu kadar uzaktan %100 tatmin edici bir karara varamayız. Yükleyiciyle iletişim kurup röportaj yapma imkanıyla birlikte, görgü tanıklarının, kurbanları tedavi eden doktorların ve adı verilen kurbanların ailelerinin ifadelerini ilk elden alabilmek de önemlidir. Kurbanları tespit etmek için video üzerinde daha detaylı bir inceleme yürütebilir, önemli noktaları kare kare bölerek kurbanları tespit etmenin yollarını arayabilir ve sonra hayatta kalan kurbanların izini sürebilirdik.

Videoyla alakalı toparlayabildiğim tüm destekleyici bilgiler ve verilerle dahi, video hakkında net bir karar verilebilir durumda değil.

• < Önceki
• Sonraki : Vaka Çalışması 5.3: Videonun Konumunu ve İçeriğini Onaylamak